انواع قلم مو نقاشی

قلمو چیست؟ تاریخچه پیدایش قلمو چیست؟ انواع قلمو و کاربرد هر نوع قلمو چیست؟ برای خلق آثار بهتر، کدام یک از انواع قلمو را خریداری نماییم؟ برای دریافت پاسخ این سوالات با مقاله انواع قلم مو نقاشی همراه ما باشید.

استفاده از قلم مو بدون شک پیشینه ای تاریخی دارد که به سالهای بسیار دور باز می گردد، اما مدارک و اطلاعات بسیار کمی درباره تاریخچه دقیق پیدایش قلم موی نقاشی موجود است.

برخی از منابع اطلاعاتی تاریخ تولد قلم مو را به قرن 19 میلادی نسبت می دهند. در این دوران هنر جایگاه خودش را در بین مردم یافته بود و نقاشی هم به خوبی شناخته شده و گسترش یافته بود. بیشتر حدس و گمان های محققان هم به این دوران برمیگشت، چرا که احتمال اینکه انواع قلم مو – مشابه به شکل امروزی – در این دوران ساخته شده باشند بسیار بالا به نظر می آمد. 

قلم موهای ابتدایی

انواع قلمو های ابتدایی به نسبت قلم موهای امروزی بسیار ساده تر بودند، اما با گذر زمان و به مرور تغییراتی در ساختار آنها به وجود آمد. با بهتر شدن امکانات و پیشرفت صنعت، ساخت قلم موی نقاشی نیز دستخوش تغییرات بسیار زیادی شد. 

جالب اینجاست که قبل از روی کار آمدن موی مصنوعی برای ساخت انواع قلم مو، از اشیای جالبی مانند چوب خیزران، استخوان آرواره نهنگ و چوب های تراشیده شده به جای قلم مو برای نقاشی کردن استفاده میشد که خاصیت ارتجاعی در قلم مو نداشتند.

برخی از موارد یافت شده از قلم مو از عهد باستان

• برای شروع باید طبق معمول سراغ نقاشی های باستانی رفت و برای این منظور باید به غارها سر بزنیم. در غارهایی مانند آلتامیرا در شمال کشور اسپانیا تصاویری از یک نقاش قلم مو به دست رویت شده که نشان از وجود قلم مو به شکل قدیمی در دوران باستانی است.

• در نقاشی های به جا مانده از دوره رنسانس، رد قلم مو دیده می شود. این نشانه های استفاده از قلم مو در آثار برخی از هنرمندان مطرح مانند رامبراند، گویا و دلاکروا نیز دیده شده است.

• شواهدی وجود دارد که نشان می دهد یونانیان باستان برای رسم خطوط ثابت در نقاشی های خودشان از قلم موی نقاشی استفاده می نموده اند. آنها از انواع قلم مو برای کشیدن برخی اشکال هم استفاده می کردند.

• هنرمندان ایرانی هم  برای قلم گیری و صورت سازی از قلم‌ موهای مخصوصی که از موی گربه ساخته شده بود، استفاده می‌کردند. جالب اینجاست که خود این قلم‌ موها نیز به دو دسته تقسیم می شدند. نام این دو دسته  « گندمی » و « شمشیری ( نیزه‌ای ) » بود که از هر دوی آنها در نگارگری استفاده میشد. البته این قلم موها امروزه نیز برای نگارگری به شکل سنتی به کار می روند.

قلم موهای نقاشی جدید

طبق شواهد حدوداً تا سال 1830 میلادی قلم موهای جدید و با کیفیت وارد بازار شدند. جالب اینجا بود که کمی بعد شرکتهایی در کشور آمریکا دست به کار شدند که شیوه کار خاص خودشان را در تولید قلم مو داشتند. 

آنها با مهارت های خاصی که منحصر به خودشان بود، قلم موی نقاشی را ۱۰۰ درصد با دست و بدون نیاز به ماشین آلات تولید میکردند. آنها برای این کار موهای قلم مو را با چسب و فشار دست به دسته قلم مو متصل می کردند. آنها برای انجام این کارها و پروسه کلی تولید، از هیچ دستگاهی استفاده نمی کردند.

در ادامه مقاله و در بخشی جداگانه به بررسی قلم موهای نگارگری خواهیم پرداخت و با آن بیشتر آشنا خواهیم شد. اما برا شروع بهتر است به سراغ پاسخ یک سوال بسیار مهم برویم؛ قلم مو چیست؟

قلمو چیست؟

قلم مو از نظر ساختاری و ظاهری در واقع یک نوع برس است که از آن برای رنگ آمیزی سطوح استفاده میشود. یک قلم مو نقاشی از یک دسته موهای باریک تشکیل می شود، که با یک بست به هم متصل شده اند. این بست وظیفه کنار هم نگه داشتن موها را دارد. این بست برای راحت تر شدن کار با قلم مو به یک دسته چوبی یا پلاستیکی متصل است. 

همیشه موهای یک قلم را از جنس ثابت درست نمی کنند و ممکن است موی قلم مو  از موی طبیعی حیوانات یا الیاف مصنوعی باشد. توجه داشته باشید بستی که مو‌های قلم در داخل آن قرار می گیرند، از جنس فلز و دسته‌های قلم موها را معمولاً از چوب یا پلاستیک می سازند.

اگرچه امروزه ابزارهای دیگری مثل غلطک‌های نقاشی و پمپ های نقاشی، افشانه ها و حتی امکانات دنیای دیجیتال، کار انسان را برای نقاشی و رنگ کردن راحت کرده اند و حتی تا حدودی جای انواع قلمو را نیز گرفته اند، اما هنوز هم قلم مو حرف اول را در نقاشی می زند و این وسیله دوست داشتنی هنوز هم در طیف بسیار وسیعی و در انواع و اقسام سبک های مختلف نقاشی مورد استفاده قرار میگیرد. 

همه نقاشان حرفه ای معتقدند که برای پیاده سازی کارها و طرح های ظریف، نقاشی کردن با دقت و نقاشی گوشه‌ و کنارها و جاهایی که به دقت بیشتری نیاز است هیچ وسیله‌ای هرگز جای قلم مو را نمیگیرد. بیراه نیست اگر بگوییم بهترین راه برای انتقال حس درونی هنرمند نقاش به بوم، قلم مو است.

در مورد جنس موی انواع قلمو ها باید گفت که تفاوت در این جنس موجب تغییر در کاربردهای قلم مو می شود. باید توجه داشته باشید که به طور کلی هر چه جنس این موها بهتر باشد، نگهداری رنگ قلم موها بیشتر می شود.

این ویژگی باعث می شود تا قلم مو رنگ را نرم‌تر پخش کند که این نرمی در پخش رنگ، باعث میشود اثری از رگه‌های انواع قلم مو رو بوم و کاغذ نقاشی باقی نماند. این ویژگی مانع پاشیده شدن رنگ نیز می شود. یک قلم موی خوب موهای پر یا نسبتاً پری دارد که این موها دارای حالت ارتجاعی قابل قبولی هستند. این موها محکم در جای خودشان ثابت شده اند و به راحتی از بست قلم مو جدا و کنده نمی شوند. 

توجه داشته باشید که انواع قلمو های با کیفیت حالتی مخروطی دارند که این ویژگی به سادگی و با یک نگاه نسبتاً‌ دقیق به آنها قابل مشاهده است. با کمی دقت به ظاهر یک قلم موی خوب متوجه خواهید شد که  تراکم موهای آن‌ در نزدیکی دسته ضخیم‌تر از نوک قلم است. این ویژگی به نوعی دقت رسم را بالاتر می برد. بر خلاف قلم موهای با کیفیت، قلم موهای ارزان دارای ضخامتی ثابت از دسته تا نوک خودشان هستند. نباید این نکته را نیز فراموش کرد که داشتن موهایی با اندازه‌های مختلف،  به جذب بیشتر رنگ در یک قلم مو کمک می کند و از ویژگی های یک قلم موی نقاشی خوب به حساب می‌ آید. در ادامه به بررسی انواع قلم مو می پردازیم.

شاید خواندن این مقاله برایتان جذاب باشد : راه های نگهداری و شستن قلم مو

دسته بندی انواع قلم مو نقاشی 

به طور کلی انواع قلمو را می‌توان از چند نظر بررسی و دسته بندی کرد:

• از نظر طرز قرار گرفتن الیاف: به گونه‌های بادبزنی، تخت و گرد تفکیک می‌شود.
• از نظر کاربرد: به قلم‌موهایی که برای رنگ روغن و دیگری قلم‌هایی که برای آبرنگ به کار می‌رود تقسیم کرد.
• از نظر اندازه: برای اندازه‌های گوناگون قلم مو شماره‌هایی قراردادی تعیین می‌شود. از متداول‌ترین و پرمصرف‌ترین قلم‌موهای مورد استفاده در سبک نقاشی رنگ روغن قلم‌موهای 4، 8، 12 هستند.
• از نظر جنس موها: انواع قلمو از موی جانوران یا الیاف مصنوعی پلاستیکی ساخته می‌شوند. قلم‌موهایی که از موی دُم سمور ساخته می‌شوند، کیفیت خوبی دارند و حالت فنری و انعطاف پذیرشان و نوک تیز آن‌ها برای نقاشی آبرنگ و رنگ روغن مناسب است. این قلم‌موها توانایی بالاتری برای جذب آب دارند.

توجه داشته باشید که تولید انواع قلم مو برای رنگ‌های مختلف و در شکل‌ها و انداز‌ه‌های مختلف صورت می گیرد، تا همه نیازهای یک نقاش را پوشش دهند. این شما هستید که در نهایت اندازه و شکل قلم مو را برای کشیدن نقاشی تعیین می کنید و اندازه قلم مویی که شما  انتخاب می‌کنید طبیعتاً به طرح نقاشی شما و همچنین جزییاتی که می‌خواهید به تصویر بکشید، بستگی دارد.

قلم موهای نرم : فارغ از شکلی که قلم‌موهای نقاشی با رنگ اکریلیک دارند، بطور کلی در این نقاشی‌ها از قلم‌‌مو‌های نرم استفاده می‌ شود.

شاید خواندن این مقاله برایتان جالب باشد : چگونه رنگ اکریلیک خشک شده را پاک کنیم

موی قلم‌های نرم این قابلیت را دارد که با حفظ شکل کلی خود از رنگ رقیق پر می‌شود. به همین سبب این قلم‌موها را معمولا در نقاشی با آبرنگ به کار می‌برند، ولی در هر گونه نقاشی دقیق و ظریف (مانند لعاب رنگ کاری با رنگ‌های اکریلیک و روغنی، هاشور زنی در تمپرا و فرسک، نقوش تزئینی روی سفالینه‌ها و نقاشی روی شیشه) نیز قابل استفاده‌اند. در ادامه به بررسی انواع قلم موها می پردازیم:

انواع قلمو

برای شروع به سراغ قلم موی گرد و قلم موی نوک تیز می رویم :

قلم موی گرد (Round) و قلم‌موی گرد نوک‌تیز (Pointed Round) :

این قلم موها طبق گفته مورخان از قدیمی‌ترین انواع قلم مو به حساب می آیند. این قلم‌ها برای طرح زدن، رسم جزییات، رنگ آمیزی‌ های کنترل شده و هدفمند، پر کردن جاهای کوچک و رسم خطوط بیرونی تصویر و ایجاد طرح های بسیار ظریف و ریز مناسب هستند. 

نکته جالب این قلم مو ها توانایی آنها برای ایجاد خطوط نازک تا ضخیم است. برای رسم خط های ضخیم کافیست فشار بیشتری را به نوک قلم وارد کنید و برای خطوط نازکتر می توانید فشار را کم کنید. یک قلم موی گرد قابل قبول دارای موهای بسیار مرتب و نوک تیز است که به نقاش در کشیدن اشکال تیز و خطوط باریک کمک بسیار زیادی را انجام می دهد. این قلم مو شما را قادر می‌سازد تا به وسیله‌ی آن جزئیات و خطوط باریک را بسیار عالی و دقیق تر از همیشه رسم کنید.

قلم موی تخت ( Flat ) :

این قلم‌مو‌ها همانطور که از نامشان پیداست دارای عرضی زیاد و ضخامتی کم هستند. به طور کلی یک قلم موی تخت نسبتاً عریض است، اما چندان ضخیم نیست. این ویژگی فیزیکی به دلیل چینش موهای قلم مو در نوک آن است. درازی این موها نسبت به هم می‌توانند متفاوت باشند. این تفاوت ها باعث میشوند تا این قلم موها کاربردی تر شوند. 

همیشه این نکته را به یاد داشته باشید که موقع خرید قلم موی تخت به دنبال انواعی از قلم مو باشید که موهایش حالت فنری خوبی را داشته باشند. این نکته زمانی مشخص می شود که موهای قلم مو در صورت خم شدن به صورت آهسته، سریعاً‌ به جای اولیه‌ی خود بازگردند.

استفاده های مهم قلم موی تخت مربوط به ضرب‌قلم‌های برجسته، پر کردن فضاهای پهن، ایمپاستو، رسم نوارها و همچنین رسم لبه‌ها می شود. یک نکته بسیار مهم دیگر این است که قلم‌های تخت و بلند برای لعاب‌کاری بسیار مناسب هستند.

قلم موی برایت (‌ Bright ) :

قلم موی برایت از نظر ساختاری در واقع یک نوع خاص از قلم‌موی تخت است که کناره‌های آن منحنی شکل شده‌اند. موهای کوتاه این قلم مو آن را به یک ابزار بسیار مناسب برای خراشیدن و برداشتن رنگ تبدیل می‌کند. برای نتایج عالی بهتر است حین کار این قلم مو را در فاصله کمی نسبت به بوم نقاشی نگه دارید تا نقش های بسیار ظریف و البته دقیقی را ایجاد کنید.

قلم‌موی فیلبرت ( Filbert ) قلم تخت و بیضی شکل با موهای بلند :

استفاده از کناره‌های این قلم مو به شما خطوط نرم و ظریف، و استفاده از جهت تخت آن، به شما خطوط پهن را خواهد داد. با تغییر فشار وارده به قلم مو بر روی بوم در حین نقاشی و یا زدن ضربات سریع با چرخش مچ دستتان هم می‌توانید نشانه‌ها و اشکالی خاص و زیبا را روی بوم ایجاد کنید که به تدریج باریک می‌شوند.

توجه داشته باشید که این قلم مو به دلیل داشتن گوشه‌های گرد به شما برای کشیدن ابر و درخت مناسب است. این قلم مو برای رسم گوشه‌های گرد و نرم مانند میوه ها و گلبرگ ها بسیار مناسب و کاربردی است. در واقع از نظر فنی می توان گفت که این قلم مو ترکیبی از قلم‌ موهای گرد ( به خاطر بالا بردن کاربرد آن برای رسم جزییات ) و قلم‌ موهای تخت ( برای آنکه می‌توانند سطحی را پوشش دهند ) است.

قلم موی چتری ( Fan ) تخت با موهای پخش شده :

بیشتر هنرمندان از این قلم موها فقط برای ساخت و مخلوط کردن رنگ ها استفاده می‌کنند، اما این قلم موها علاوه بر این کاربرد برای کشیدن شاخ و برگ درختان، بوته‌ها، چمن‌ و از همه مهمتر ایجاد هایلایت های بسیار زیبا در اشیا کاربرد بسیار زیادی دارند.

نوع موهای این قلم موها در کاربرد آنها تاثیرگذار است. این قلم موها با موهای طبیعی برای نرم‌کردن، ترکیب کردن و پوشاندن مناسب هستند و در صورتی که با موهای مصنوعی ساخته شده باشند، برای ایجاد بافت، کشیدن ابرها، هایلایت ابرها برگ‌های درختان مناسبت تر است. توجه داشته باشید که برای نقاشی با رنگ اکریلیک بهتر است از انواع قلمو های محکم و بزرگ استفاده کنید در غیر این صورت موهای قلم، پس از تماس با رنگ ممکن است خراب و دسته‌ای بشوند.

قلم‌موی زاویه‌ای ( Angular Flat ) یا قلم موی تخت با انتهای مورب :

این قلم مو علاوه بر استفاده های معمولی خودش، به خاطر شکل خاص خودش این اجازه را به شما می دهد تا خلاقیت زیادی را در کشیدن خطوط با آن نشان دهید. به صورت معمول می‌توان با این قلم مو  اشکال و خطوط پهن را کشید، اما شما می توانید به سادگی قلم مو را به سمت باریک آن بچرخانید وخطوط باریک و ظریفی را به وسیله آن ایجاد کنید. از طرفی از این قلم مو برای نشانه گذاری های مختلف هم استفاده می شود.

توجه داشته باشید که ظرفیت نگهداری رنگ در انواع قلمو تخت نیز متفاوت است و این ویژگی توسط نوع موهای قلم مو و اندازهٔ موها تعیین می‌شود. یک قلم موی تخت با موهای مصنوعی و کوتاه، میزان رنگ بسیار کمتری را نسبت به یک قلم موی طبیعی با موهای بلندتر در خودش نگه می‌دارد. بهترین کارایی فنی این قلم مو ها در نقاشی برای پر کردن گوشه‌ها و منحنی هاست. از گوشه نازک آن برای کارهای ظریف و از تمام عرض آن، همانند قلم موی تخت می‌توان استفاده کرد.

قلم لاینر ( Liner ) یک قلم موی باریک با موهای سفت :

مناسب برای کشیدن خطوط باریک مانند شاخه درختان، دکل‌ های مختلف، نرده ها و موی حیوانات و اشکال مشابه بسیار عالیست. به سبب باریک و دقیق بودنش  پس از پایان نقاشی از این قلم نیز می توانید برای امضا استفاده کنید.

قلم موی سرکج ( angle ) :

انواع قلمو سرکج برای ایجاد نقش های پهن بسیار مناسب است. در عین حال شما می‌توانید از نوک تیز آن نیز برای قسمت‌های کوچک استفاده کنید. این ویژگی قلم موی سر کج را بسیار کاربردی کرده است.

قلم موی سرکج با موهای طبیعی برای مخلوط کردن رنگ بسیار مناسب است. شما می توانید از این قلم مو برای هموار کردن و پوشاندن سطوح مختلف نیز استفاده کنید. 

قلم موی سرکج با موهای مصنوعی نیز برای ایجاد بافت بسیار مناسب است. از انواع قلم مو سرکج برای کشیدن ابرها و برگهای روی درختان نیز استفاده می شود.

قلم موی mop ( محو کن ) :

این قلم موی بسیار نرم و لطیف، قابلیت نگهداری میزان بالایی از رنگ را در بطن خودش دارد. همین ویژگی موجب شده تا از این قلم مو برای محو کردن یک آسمان بزرگ در پس زمینه، ایجاد ابرها و همچنین محو کردن ابرها استفاده می شود. 

تمیز کاری دقیق یکی از کارهایی است که پس از پایان یافتن کارتان با این قلم مو، باید حتماً آن را به طور کامل انجام دهید. امکان به هم ریختن رنگها با این قلم مو در صورت کثیف بودنش بسیار بالاست. پس هیچوقت تمیز کردن این قلم مو را از خاطر نبرید.

قلم موی ریگر ( rigger ) :

ریگر یک قلم موی مخصوص است که دارای موهای باریک و بلند است. از ویژگیهای مهم آن این است که به راحتی نوک تیز می‌شود. نوع دیگری از آن نیز وجود دارد که انتهایش زاویه دار است. این قلم موی زاویه دار به قلم موی شمشیری معروف است که مفصل برایتان در موردش صحبت کردیم. 

نوک مستحکم و بسیار دقیق این قلم مو برای نقاشی موها، تیر‌ها، شاخه‌های درختان و البته امضای پای نقاشی بسیار ایده آل است. از نظر فنی و هنری، انواع قلمو ریگر برای کشیدن خطوط باریک بسیار عالی می‌باشند. این قلم موها  با عرض بسیار یکنواختی که ایجاد می‌کنند، یک ابزار ایده آل برای کشیدن پوشال، شاخه‌های درخت و یا حتی موهای انسان و حیوانات هستند. این قلم مو همچنین برای امضاء کردن روی نقاشی نیز مناسب می‌باشد.

قلم مو در نگارگری

نگارگری و قلم موهای مخصوص آن قصه بسیار جالبی دارند. قلم‌موی مورد استفاده نگارگری از نوع نرم و مناسب برای آبرنگ است. نگارگران ایرانی از قدیم تا به امروز برای قلم گیری و صورت سازی از انواع قلمو ساخته شده از موی گربه یا سنجاب یا سمور، استفاده می‌کنند که این قلم‌موها به 2 دسته بندی گندمی و شمشیری (نیزه‌ای) تقسیم می شوند.

در نگارگری و کشیدن مینیاتور، قلم مو گندمی برای عملیات « پرداز » و قلم موی « شمشیری » برای قلمگیری بکار می‌رود. نقاشان قدیمی که اساتید ساختن این قلم موهای مخصوص نیز بودند، برای ساختن این قلم مو از موی مورد نظر به اندازهٔ قلم جدا می کردند و شانه می زدند.

آنها در مرحله بعدی شروع به منظم سازی موها می کردند، آنها این موها را طوری در كنار هم قرار می دادند كه از نظر اندازه یکسان باشند و داخل آنها نیز موی شكسته وجود نداشته باشد. سپس هنرمند موهای دسته شده را از سه جای مختلف آن گره می زدند. این گره ها باید بسیار ظریف باشند، به طوری كه قرار دادن آنها در غلاف بسیار راحت تر شود و کار نهایی بسیار تمیز و بی نقص باشد.

یک نکته‌ی جالب دیگر جنس موهای به کار رفته در این قلم موهاست. قلم موی مخصوص نگارگری را از موی سمور، موی سنجاب و یا موی پشت گردن گربه –یعنی موی بین دو کتف تا روی دم – تهیه می کنند. اما امروزه با توجه به عدم امكان تهیهٔ موی سنجاب و سمور، مینیاتور سازهای ایرانی برای تهیه قلم موی نگارگری از موی گربه های شش ماهه تا یکساله استفاده می کنند و برای مرتب سازی آن ها را با نخ ابریشمی گره می زنند. برای تکمیل کار هنرمندان دسته های مرتب گره خورده را در داخل شهپر كبوتر قرار می دهند. لازم به ذکر است كه از قبل باید شهپر کبوتر را كاملاً تمیز کنید.

با انواع قلم مو ساخته شده از موی گربه  که بسیار نرم و ظریف هم هست، کارهای  “پرداز” و “قلم گیری” در نگارگری انجام می شود.

برای نرم نگه داشتن قلموهایتان سری به مقاله روش نگهداری از قلم مو مراجعه نمایید.

نباید از این نکته عبور کرد که قلم‌موهایی که از موی دُم سمور ساخته می‌شوند، نیز کیفیت خوبی دارند. این قلم مو ها با حالت فنری و انعطاف پذیر خودشان یک گزینه عالی برای مینیاتور سازها به حساب می آیند. و نوک تیز آنها برای نقاشی آبرنگ و رنگ روغن مناسب است. این قلم‌موها به نسبت همتاهای خودشان توانایی بسیار بالاتری برای جذب آب را دارند.

مینیاتور سازهای معاصر به علت سختی كار، ایـنك از انواع قلم مو آمـادهٔ خارجی استفاده می کنند .

از نکات مهم در استفاده از انواع قلمو در نگارگری، توجه به ترکیب کردن رنگ‌ها و استفاده از رنگ‌های مناسب برای زمینه‌است. این قلم موها باید به گونه ای ساخته می شدند که جهت دادن به آنها در حین نقاشی، باعث حجم دادن به تصویر میشد و تصاویر را از مسطح بودن خارج می کرد.

جمع بندی

انواع قلمو از جمله ابزارهای بسیار کاربردی و فوق العاده راهگشا برای خلق یک اثر هنری و زیبا است و بدون آن انتقال تصویر از ذهن به روی بوم نقاشی دارای دردسرهای بسیار زیادی خواهد بود. به همین دلیل برای نقاشی برخورداری از انواع قلم مو خوب و مناسب بسیار با اهمیت و ضروری است.

به طور کلی یک نقاش برای به تصویر کشیدن هنر و احساس خود از طریق دستانش به یک پل ارتباطی خوب نیاز دارد و همین مورد از قلم مو یک ابزار فوق العاده حیاتی و مهم در عالم نقاشی ساخته است. به همین دلیل دانستن این که برای به تصویر کشیدن دقیق و صحیح ذهنتان چه ابزاری را نیاز دارید، امری بسیار ضروری است. ما در این مقاله سعی کردم شما را با انواع قلم مو و تاریخ پیدایش قلم مو آشنا کنیم و انواع قلمو را نیز به طور خلاصه برایتان دسته بندی کنیم. 

در انتها امیدواریم که از این مطلب خوشتان آمده باشد و از از آن بهره لازم را برده باشید. تا مقاله بعدی شما را به خدا می سپاریم.