آشنایی با چاپ دستی

چاپ دستی چیست؟ از نظر فنی فرایند نشستن جوهر روی کاغذ را چاپ می‌گویند به طوری که عکس یا متن روی کاغذ مشخص شود. هنرمندان چاپ دستی را شاخه ای از هنرهای تجسمی در نظر میگیرند که در آن یک اثر هنری از طریق چاپ یک عکس یا نوشته روی سطح کاغذ یا پارچه و یا حتی سطوح دیگر منتقل می‌شود.

فرایند چاپ از راه انتقال جوهر یا مرکب روی یک صفحه صورت می‌گیرد که این صفحه می‌تواند جنس های مختلفی داشته باشد. این صفحه کلیشه نام دارد که جنس آنها معمولا مس و یا صفحه های پلیمری است. کلیشه بعد از آغشته شدن به جوهر روی سطح مورد نظر قرار داده می شود و چاپ انجام می شود.

در چاپ دستی معمولاً نگارگر به تعداد محدود آثار خود را تکثیر می کند. در واقع تفاوت چاپ دستی با انواع نقاشی همین تک بودن و یا چندتایی بودن اثر است. جالب است بدانید که در ابتدا چاپ دستی برای تکثیر کار هنرمندان به وجود آمد، اما در ادامه خودش به عنوان یک هنر مستقل مورد استفاده و استقبال قرار گرفت. به همین بهانه تاریخچه چاپ دستی را بررسی می کنیم.

تاریخچه ی چاپ  دستی

چاپ دستی ریشه های بسیار عمیقی در قلب تاریخ دارد . اولین نمونه چاپ دستی توسط انسان ماقبل تاریخ در غار گارگاس فرانسه کشف شد. در این غار نمونه‌هایی از نقوش دست بشر به دو حالت مثبت و منفی در غار ثبت شده است.

در حالت منفی نقاش رنگ مایع را با کمک نی روی دستش فوت می کرده و با اين عمل هاله ای از رنگ در اطراف دست او شکل می گرفته است. در چاپ مثبت هم فرد دست رنگی خودش را بر روی سطوح غار فشار می‌داده است. جالب اینجاست که نمونه‌ی مشابه این کار در غار دست ها در آرژانتین نیز رویت شده است.

علاوه بر این مورد، در دوران باستان مهرهای استوانه‌‌ای و مسطح که از جنس سنگ و گل رس بودند نیز ساخته می شدند که مربوط به شش هزار سال پيش از ميلاد  هستند. در عراق و ترکیه نمونه‌هایی از این مهرها کشف شدند که جنبه‌ای رسمی برای شناسنامه و تعیین مقام اجتماعی و یا تزیینی داشتند. این مهرها بر روی لوح های گلی مرطوب همراه با فشار چاپ می‌شدند. مهرهای استوانه ای در اوروک عراق و شوش ايران نیز کشف شده اند که قدمت آن ها مربوط به ٣٣٠٠ سال قبل از ميلاد است.

چاپ روی پارچه نیز قدمتی دیرینه دارد و انجام آن با قالب های چوبی در سدۀ چهارم پيش از ميلاد در هند رواج داشته است. اين روش در سده دوم قبل از ميلاد مسیح به چين و سپس به ايران نیز وارد شد که پارچه های دوره ساسانی نمونه بارزی از آن هاست.

چینی ها که از پیش مرکب را ساخته بودند در اوایل سده اول میلادی از چاپ چوب برای چاپ نوشته و همچنین نشان ها بهره می بردند. 

در ابتدای قرن هفتم میلادی چاپ چوب همزمان با اختراع کاغذ توسط چینی‌ها در شرق و سپس در غرب کره زمین گسترش یافت. این گسترش زمینه ساز چاپ باسمه‌ای در ژاپن شد.

ولی در اصل مهم ترین نقش در پیدایش این صنعت را چینی ها به عهده داشته اند.

 چینی ها با ساختن مرکب در سده های قبل از میلاد و استفاده از چوب بامبو و پارچه های ابریشمی سطوح چاپی را ساختند و به جهان معرفی کردند.

جالب اینجاست که مصریان نیز از برگ پاپیروس برای این صنعت استفاده می‌کردند. اما داستان چاپ در غرب جهان نیز بسیار جذاب بود. 

دورر در آلمان، وان لودن در هلند، تیتین در ایتالیا سه راس مثلث چاپ دستی در قرن شانزدهم پس از میلاد بودند. آنها برای چاپ دستی از لوحه ها یا بهتر بگوییم کلیشه های فلزی و چوبی استفاده می‌کردند.

پس از این افراد در قرون نوزده و بیست میلادی هنرمندانی مانند گوگن، مونش و ونگوگ تحت تاثیر هوکوسای و هیروشیج، صنعت حکاکی روی چوب را با تلاش های فراوان توسعه دادند.

در ادامه تولوز لوترک و پیکاسو هم با چاپ سنگی و حکاکی فلز در قرن بیستم، اندی وارهول و راشن برگ با سیلک اسکرین و چاپ سنگی آثار زیبایی خلق کردند و نامشان را در این صنعت ماندگار کردند.

با انقلاب صنعتی کم کم روش های چاپ مکانیزه جای چاپ های دستی را گرفتند ولی چاپ دستی همچنان در میان هنرمندان جایگاه و ارزش ویژه خودش را دارد.

چاپ دستی در ایران

تاریخ چاپ در ایران به پنج قرن پیش از میلاد مسیح یعنی زمان هخامنشیان برمی‌گردد. که از آن برای مهر های سلطنتی که احکام فرمانروایان را تایید می‌کرد استفاده می‌شد

در سده دوازده هجری قمری و هجده میلادی آثاری از چاپ دستی در ایران دیده می‌شود که با 

نام های عیدی سازی و قلمکار معروف هستند. طبق حدس مورخان، چاپ سنگی از اروپا به ایران رسیده است.

ریشه کلمه چاپ هم مربوط به اواخر قرن هفتم هجری و در زمان سلطنت گیخاتو خان که پسر اباقاخان مغول بود بر میگردد. در آن زمان پول های کاغذی به نام چاو یا کاو در ایران وجود داشت که این کلمه را مبدا کلمه چاپ در ایران می‌دانند.

در سال ۱۲۳۶ هجری قمری اولین دستگاه چاپ سربی وارد بوشهر شد. در تبریز نیز در سال ۱۲۵۰ هجری قمری اولین دستگاه چاپ سنگی توسط عباس میرزا نایب السلطنه راه اندازی شد و یک قرآن در سال ۱۲۵۰ و کتاب زاد المعاد در سال ۱۲۵۱ هجری قمری به کمک آن چاپ شد.

انواع چاپ دستی

در صنعت چاپ می‌توان در هر مرحله وارد خلاقیت و نوآوری جدیدی شد. البته برای انجام اصولی این نوع چاپ باید با شیوه ها و تکنیک های مختلف آن آشنایی داشت. 

همان طور که از نام چاپ دستی پیدا است در آن تکنیک دست و صفحه چاپ دو عامل مهم و تعیین کننده هستند.

چاپ دستی از طریق کلیشه یا همان واسطه‌ای که با آن رنگ را بر روی ماده‌‌ی چاپ پذیر (مثل کاغذ یا پارچه) چاپ می‌شود، به 4 دسته تقسیم می شوند:

• چاپ گود -اینتالیو
• چاپ برجسته – ریلیف
• چاپ مسطح
• چاپ شابلونی

بر اساس نوع کلیشه نیز انواع چاپ دستی به 4 دسته تقسیم می‌شوند:

• سیلوگرافی – به انگلیسی : Xylography – کلیشه‌ی این دسته از چاپ های دستی از جنس چوب ساخته می شوند.
• کالکوگرافی – به انگلیسی: Chalcography – کلیشه‌ های این دسته از چاپ دستی از جنس مس و دیگر فلزات هستند.
• لیتوگرافی – به انگلیسی : Lithography – کلیشه‌ های این دسته از جنس سنگ هستند.
• سریگرافی – به انگلیسی : Serigraphy – کلیشه‌ی این دسته از جنس پارچه ابریشمی می باشند.

چاپ گود چیست؟

در کلیشه‌ های مربوط به چاپ گود طرحها به نسبت پس زمینه سطحی پایین تری دارند. به معنای دیگر فرد برای ایجاد طرحی که میخواهد با ماده‌ی چاپ شونده آن چاپ کند، از طریق وسایل کنده کاری رو کلیشه را حکاکی می‌کند.

چاپ فلزی از رایج ترین چاپ های گود است که خود به 2 دسته‌ی اصلی مستقیم و غیرمستقیم دسته بندی می‌شود. از انواع چاپ گود میتوان به انواع زیر اشاره نمود:

• چاپ تیزابی
• چاپ سایه روشن یا مزوتینت
• آکواتینت یا آبرنگ نما

چاپ تیزابی چیست؟

این روش چاپ در خانواده چاپ فلزی و از نوع چاپ گود می‌باشد. در چاپ تیزابی، سطح لوح فلزی را با ماده‌ای که ضد تیزاب است به طور کامل می‌پوشانند سپس از طریق وسایل کنده کاری روی فلز طراحی می‌کنند.

در آخر لوح را درون تیزاب قرار می‌دهند. قسمتهایی از طرح که کنده کاری شده تحت پوشش ماده‌ی ضد تیزاب نیست، توسط تیزاب یا اسید خورده و گود می‌شود که قسمتهای گود مرکب را به خودشان می‌گیرند.

در چاپ تیزابی برای انتقال کلیشه بر روی کاغذ باید فشار زیادی به آن وارد شود تا مرکبهای داخل گودی به کاغذ منتقل شوند، اما نتیجه کار بسیار خوب و ظریف است.

از هنرمندانی که از این نوع چاپ در آثارشان استفاده کرده‌اند می‌توان به اتو دیکس، آلبرشت دورر، رامبراند، فرانسیسکو گویا، جیمز انسور، کته کولویتس، پابلو پیکاسو و ادوارد هاپر اشاره کرد.

چاپ سایه روشن یا مزوتینت چیست؟

نمونه ای عالی از چاپ مزوتینت، مربوط به پرتره‌ای از ادگار آلن پو اثر ویلیام سارتین، ۱۸۹۶ میلادی است که به خوبی این نوع چاپ دستی را نشان می دهد.

از نظر فنی این چاپ از خانواده چاپ فلزی و از نوع گود است. در این چاپ ابتدا کلیشه را به صورت کامل با شانه‌ای مغاری خراش می دهند که حاصلش یک صفحه سیاه است. سپس از طریق وسیله‌ای صیقلی به نام برنیشر (burnisher) طرح را از طریق ایجاد نقاط ریز سایه روشن ایجاد می‌کنند.

در این چاپ خبری از کشیدن خط و یا هاشور و خطوط متقاطع نیست. بلکه با نقطه گذاری های ریز و ایجاد سایه روشن طراحی انجام و تکمیل می‌شود. این چاپ به دلیل طیف وسیعی از سایه روشن ها، به چاپ سایه روشن معروف است. 

چاپ آکواتینت یا آبرنگ نما چیست؟

آکواتینت از دسته‌ی چاپ دستی فلزی و گود است. روش و تکنیک انجام کار در آن نیز بسیار شبیه به چاپ اچینگ است. 

در چاپ آکواتینت در محلول عایق تیزاب تخلخل هایی ایجاد می‌شود تا باعث ایجاد تنالیته‌های رنگی بیشتری شود. سبک کار و نتیجه آن نیز بسیار شبیه به آبرنگ و آب مرکب است و به همین دلیل این نوع چاپ به این اسامی نیز معروف شده است.

چاپ برجسته چیست؟

در این چاپ دستی – که به آن ریلیف هم می‌گویند – برعکس چاپ گود قسمت‌هایی از سطح کلیشه که در قسمت بالاتری قرار دارند به وسیله‌ی جوهر و مرکب روی سطح مورد نظر چاپ ‌می‌شوند. به معنای دیگر فرد برای ایجاد طرح، باید اطراف طرحی که میخواهد چاپ کند را گود کند که این کار معمولا از طریق کنده کاری انجام می شود تا قسمت مد نظر برجسته شود. روش ای زیادی برای این نوع چاپ دستی وجود دارد اما چاپ لینولئوم، چاپ چوبی از متداولترین روش های چاپ برجسته هستند که هر دوی آنها کاربردهای بسیار زیادی دارند.

تکه چسبانی و لیتوگرافی نیز از دیگر روش های چاپ دستی برجسته می باشند.

چاپ چوبی چیست؟

چاپ چوبی یا کنده کاری چوبی یا چوب‌تراش نوعی از روش های چاپ برجسته است که در آن نقش مدنظر به صورت برجسته بر روی سطح چوبی کنده کاری می شود. در واقع هنرمند در این روش اقدام به تراشیدن فضای منفی تصاویر میکند که در ادامه و با قرار دادن آن بر روی مرکب می تواند طرح را چاپ کند.

جرج ادوارد وودبری در کتاب خود نوشته است که:

« چوب تراشی فقط در صنعت چاپ دستی تحول ایجاد نکرد، بلکه هنرهای های بصری و نشر را نیز دستخوش تحول نمود. در قرن پانزدهم میلادی، از این تکنیک برای تکثیر و چاپ متون و همچنین تصاویر استفاده می شد. روند حکاکی کردن و بیرون کشیدن هر حرف بر روی مکعب چوبی کاری بسیار دشوار و خسته کننده بود، بنابراین، این تکنیک برای هدفهای بسیار خاص مانند چاپ کتاب مقدس مورد استفاده قرار می گرفت. از این روش همچنین برای تهیه تصاویر کتب ویژه افراد ثروتمند و یا دربار شاهان استفاده می شد »

لینولئوم چیست؟

چاپ لینولئوم نیز همانند روش چوب‌تراش است با این تفاوت که جنس کلیشه‌ی آن از جنس لینولئوم می‌باشد.

تفاوت لینولئوم و چوب‌تراش فرمها و بافتهای ایجاد شده در هر یک از آنهاست. در لینولئوم بافت به طور کلی نرم است، اما در چوبتراش بافت و فرم – به دلیل ویژگی سخت چوب – سخت و زاویه دار است. ارنست کرشنر، آلبرشت دورر، هانس بورگ مایر، هوکوسای، هیروشیگه، فرانتس مارک و ادوارد مونش از هنرمندانی هستند که از این تکنیک برای کارهای هنری خودشان استفاده کرده اند.

تکه چسبانی چیست؟

فرآیند این نوع از چاپ تا حد زیادی متفاوت از دیگر انواع چاپ دستی است، در این تکنیک شما بر روی سطح خاصی کنده کاری نمی نمایید، بلکه سطوح را در کنار هم ترکیب می کنید و یک اثر واحد را شکل می دهید. در این تکنیک می توان از تکه های کاغذ وسایل و اشیاء یافت شده در طبیعت هم استفاده کرد. از نظر فنی می توان از اثر این اشیاء به کمک جوهر و یا حتی از خود اشیاء در چاپ دستی استفاده کرد. در این تکنیک اگر از کاغذ برای جای گذاری استفاده می کنید باید به این نکته توجه داشته باشید که ابعاد کاغذ شما نباید بیشتر از ۱۰ در ۱۰ سانتی‌متر باشد، در غیر اینصورت ریسک پاره شدن و خراب شدن کار را خواهید داشت. 

در انتها می توانید ترکیب بندی و یا تصویر ایجاد شده را بر روی سطح مورد نظرتان چاپ نمایید. این تکنیک شباهت بسیار زیادی به «کلاژ» دارد.

لیتوگرافی چیست؟

لیتوگرافی به شکلی که امروز می شناسیم، برای اولین بار در سال 1798 و در شهر مونیخ آلمان ابداع شد. در این نوع از چاپ از سنگ آهک و یا پالتهای فلزی برای چاپ استفاده می شود. روش کار در لیتوگرافی به این شکل است که ابتدا تصویر و یا متن مورد نظر با مرکبی مخصوص روی کاغذی خاص طراحی می شود. در مرحله بعد آن را به مدت حدودا 24 ساعت در داخل آب قرار می دهند. لازم به ذکر است که پایه این کاغذها پلاستیک است و به همین دلیل آب آنها را خراب نمی کند. سپس این کاغذ را بر روی سنگی که از قبل صاف و تمیز شده است، قرار می دهند تا خطوط و یا تصویر مورد نظر روی سنگ منتقل شود.

 در ادامه بر روی سنگ اسید مخصوصی ریخته می شود و قسمت هایی که فاقد نوشته و یا شکل هستند خورده و گود تر از طرح اصلی می شوند. این خوردگی عمقی در حدود یک میلی‌متر پایین تر از سطح طرح اصلی را دارد. در واقع پس از ریختن اسید، نوشته و یا شکل مورد نظر طراح، حالت برجسته ای به خودش می گیرد.

حالا با غلتکی مخصوص سنگ را به جوهر، رنگ مورد نظر و یا مرکب مخصوص آغشته می کنند  و کاغذ را برای چاپ شدن طرح روی آن قرار می دهند. حالا عمل پرس  انجام می شود. جالب است بدانید که این سبک از چاپ دستی بیشتر برای چاپ متن کتاب ها استفاده می شده است.

با توجه به نوع چاپ و سبک کار، معمولاً در این نوع چاپ بار اول به صورت تست انجام می گیرد و دفعات بعد، از مخلوطی از آب، اسید و صمغ عربی برای اصلاح قسمتهایی که بر روی سنگ خوب حک نشده اند استفاده می شود تا کیفیت نهایی کار بالاتر برود و خوانایی متن بیشتر و بهتر شود. ناگفته نماند که آثار دارای چاپ سنگی امروزه ارزش بسیار بالایی دارند و نمونه های بسیار زیادی از آنها در موزه ها نگهداری می شوند.

چاپ مسطح چیست؟

در این نوع چاپ دستی هم قسمت چاپ شونده و هم غیر چاپ شونده به طور یکدست و کاملاً در یک سطح هستند. مبنای اصلی این نوع چاپ دستی،  تضاد جاذب نبودن آب و مرکب چرب به روی کلیشه است و طراحی ها نیز بر همین اساس صورت می گیرد. معروف ترین متد در چاپ مسطح، چاپ سنگی است. البته بعدها و با مرور زمان این تکنیک دستخوش تغییراتی نیز شد و  به صورت صنعتی در چاپ لیتوگرافی به کار گرفته شد.

چاپ شابلونی چیست؟

تصویر «مرد ارغوانی در حال پرش» اثر اندی وارهول که در موزه هنرهای معاصر تهران قرار دارد یک نمونه بسیار عالی از این روش چاپ است. 

در این نوع چاپ دستی، بر خلاف روش های دیگر که کلیشه به روی کاغذ یا سطح کار منعکس می‌شود، کلیشه فقط قسمت هایی از طرح را که قرار است چاپ شود را از خودش عبور می‌دهد. بعد از قرار دادن شابلون روی سطح مورد نظر و پاشش رنگ، طرح چاپ می شود. این نوع چاپ هم انواع مختلفی دارد اما چاپ سیلک اسکرین از معروفترین و پر استفاده ترین نمونه‌های این نوع چاپ است.

سیلک اسکرین چیست؟

سیلک اسکرین نوعی چاپ شابلونی‌ است که در آن از قابهای توری‌ ابریشمی استفاده می شود. در این شیوه چاپ دستی، قاب توری را با ماده‌ای که حساس به نور است به طور کامل آغشته می‌شود. حال به قسمت هایی که قرار است چاپ نشوند نور تابانده می‌شود که باعث سفت شدن آن ها نسبت به نقاط دیگر  می‌شود. در ادامه قسمتهایی که نور نخورده اند با فشار آب شسته می‌شوند.

در نهایت این کار شابلونی از طرح به ما می‌دهد که قابل چاپ است. البته به دلیل اینکه امروزه از ابریشم در ساخت توری استفاده نمی شود، به آن چاپ اسکرین نیز می گویند. امروزه جنس توری ها بسته به موارد کاربرد به متریالی مانند نایلون، پلی استر و حتی فلز تغییر یافته است، اما شیوه کار به همان شکل کلاسیک است.

کاربردهای چاپ دستی

از جمله کاربرد های چاپ دستی می‌توان به چاپ کارتن ها و بسته بندی های محصولات، چاپ تصاویر و نقوش روی پارچه ها و لباس ها، طراحی روی سرامیک، طراحی روی سطوح برجسته و یا گود و فرورفته،چاپ روی چوب و فلزات و چاپ کردن روی انواع ساک و کیف اشاره کرد.

البته در این بین هستند کسانی که با این تکنیک دست به خلق آثار هنری خاص نیز می زنند که در نوع خودشان بسیار استثنایی و متفاوت هستند.

چاپ دستی یا دیجیتال؟ 

پاسخ دادن به این سوال به خودی خود غیر ممکن است. بسته به سلیقه و هدف شما هر یک از این دو نوع چاپ می‌تواند کارگشا باشند. همیشه موقع انتخاب کردن شیوه چاپ باید به محصول و هدف نهایی که می‌خواهید داشته باشید فکر کنید. هر یک از این دو نوع چاپ مزایا و معایبی دارند که باید حتماً باید آن ها را در نظر داشته باشید.

از مزایای چاپ دیجیتالی می‌توان به سرعت بسیار زیاد آن، انتقال عینی تصویر، هزینه راه اندازی پایین، یکنواخت نشستن رنگ ها روی سطح و همچنین قابلیت سفارشی سازی آن اشاره داشت. در سمت مقابل چاپ دستی هم مزایا و معایب خاص خودش را دارد که در ادامه به بررسی آنها خواهیم پرداخت.

مزایای چاپ دستی

1. اجرای چاپ دستی بسیار کم هزینه و مقرون به صرفه است، البته به شرطی که نیاز به تغییر کلیشه نباشد.
2. کیفیت بسیار بالا، دوام بسیار زیاد و امکان استفاده در طولانی مدت از امتیازات خاص چاپ دستی است.
3. امکان انجام چاپ روی متریال مختلف و امکان چاپ روی محدوده های خاص هم به عنوان سایر مزایای چاپ دستی شناخته می‌شوند.
4. طرح هایی که با چاپ دستی زده می شوند نیز دارای ظرافت بسیار خوبی هستند.

معایب چاپ دستی

1. در قسمت مزایای چاپ دستی گفته شد که انجام دادن آن بسیار کم هزینه و کاملاً مقرون به صرفه است. اما درباره این موضوع نکته ای وجود دارد که باید به آن اشاره داشت. 
2. هزینه راه اندازی چاپ دستی برعکس اجرای آن بسیار زیاد است و این مورد بخشی از معایب این نوع از چاپ به شمار آورد.
3. یک مورد مهم دیگر مربوط به محدودیت شما در تعداد رنگ هایی است که می‌توانید از آنها در چاپ دستی استفاده کنید.
4. همچنین این نوع از چاپ برای کسانی که علاقه ای به برجسته شدن طرح هایشان ندارند مناسب نیست.
5. از طرفی چاپ دستی قابلیت سفارشی سازی و شخصی سازی ندارد که همین آپشن خاص از مزایای اصلی رقیب چاپ دستی یعنی چاپ دیجیتالی به حساب می آید.

جمع بندی

در این مقاله با انواع چاپ دستی آشنا شدیم و آنها را بررسی کردیم، اما در نهایت این شما هستید که با توجه به ویژگی های هر یک از انواع چاپ باید بهترین گزینه را انتخاب کنید.  

در پایان ذکر این نکته لازم است که در انجام هر یک از این روشهای چاپ داشتن دانش طراحی و آموزش و فراگیری آن زیر نظر یک استاد ماهر و چیره دست، نکته پایه و بسیار ضروری می باشد و به طور کلی روشهای چاپ دستی (خصوصا انواع کلاسیک) روش هایی راحت و آسان نیستند و نیاز به تمرین و ممارست فراوان دارند تا به حد قابل قبولی برسند. تجربه و پشتکار در این نوع از چاپ حرف اول را می زنند.

در انتها امیدواریم که از این مقاله چاپ دستی خوشتان آمده باشد و بهره لازم را از آن برده باشید. با بهترین آرزوها برای شما تا مقاله بعدی خدانگهدار.