تکنیک سیاه قلم

یکی از تکنیک‌های جذاب و رایجی که در سال‌های اخیر برای نقاشی به‌ویژه نقاشی چهره مورد استفاده هنرمندان و هنرجویان قرار می‌گیرد، نقاشی به تکنیک سیاه قلم است. تکنیک سیاه قلم چیست ؟ ویژگی بارز سیاه قلم همانگونه که از اسم آن بر می‌آید، استفاده از رنگ سیاه و سفید در ترکیب‌بندی و روح‌بخشی به نقوش است. این هنر در سراسر زندگی بشر ریشه داشته و حتی خطوط نوشتاری که بر روی کاغذ ایجاد می‌شود به نوعی از هنر سیاه قلم الهام می‌گیرد.

اشتراک ابزارها و لوازم مورد استفاده در سیاه قلم و سایر تکنیک های نقاشی مشابه که از دیرباز در بین انسان‌ها رواج داشته است، بیانگر تاریخچه نامعلوم نقاشی های سیاه قلم است، اما بر طبق آنچه که در کتب ایرانی و آثار هنری قدیمی دیده می‌شود، می‌توان منشأ پیدایش نقاشی‌ با تکنیک سیاه قلم را به زمان استاد کمال الملک مرتبط دانست.

در ادامه این مقاله به معرفی تکنیک سیاه قلم، ابزارهای مورد استفاده، تکنیک‌های مشابه با این هنر و سبک‌های مرتبطی که در نقاشی‌های سیاه قلم مورد استفاده قرار می‌گیرد پرداخته خواهد شد.

تاریخچه طراحی سیاه قلم

تاریخچه طراحی سیاه قلم به سده هفتم هجری قمری باز می گردد.  تکنیک سیاه قلم با قدمتی بسیار زیاد به‌عنوان یکی از سبک‌های رایج در هنر نقاشی از سده هفتم هجری قمری و با هنرمندی استاد کمال الملک در سبک‌های رایج نقاشی رواج یافت. در نقاشی های سبک سیاه قلم عموماً از ذغال، مداد کنته و مداد سیاه استفاده می‌شود و استاد کمال الملک در آن سال‌ها استفاده از ذغال را به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی خلق آثار با تکنیک سیاه قلم برای هنرآموزان خود بنیان نهاد. در تکنیک سیاه قلم هیچ اثری از رنگ‌آمیزی وجود ندارد و تنها ترکیبی هنرمندانه از نقوش سیاه و سفید می‌تواند یک اثر هنری سیاه قلم را رقم بزند.

شاگردان استاد کمال الملک با ترکیبی از ذغال و مل و توسط قلم مو، توانستند موجب پیدایش این سبک زیبای هنری به‌صورت رسمی و ثبت آثار سیاه قلم شوند. واژه سیاه قلم یک واژه قدیمی فارسی است و در فرهنگ فارسی معین به نوع خاصی از طراحی اطلاق شده است که برای ایجاد آن از ذغال، مرکب سیاه و یا مداد کمک گرفته می‌شود و رنگ‌آمیزی در این نوع آثار جایگاهی ندارد.

اما اصرار بر این امر که تکنیک سیاه قلم تنها در آثار ایرانی دیده می‌شود و به هنرمندان ایرانی تعلق دارد، تلقی اشتباهی است. چرا که آثار سیاه قلم تأثیرگذاری از هنرمندان خارجی وجود دارد که بیانگر استفاده حرفه‌ای از این سبک نقاشی با عناوین دیگر در سایر کشورها ‌است.

تکنیک سیاه قلم چیست؟

تکنیک سیاه قلم یکی از تکنیک‌های نقاشی محسوب می‌شود که ابزارهای مورد استفاده در آن زیر مجموعه‌ای از ابزارهای طراحی و نقاشی است. برخی از لوازم مورد استفاده در این سبک شامل انواع قلم مو، مداد سیاه، مداد طراحی،  مداد کنته، ذغال یا پودر زغال، محو کن، پاک کن، انواع مقوا برای طراحی و انواع کاغذ پوستی ‌است. در تکنیک سیاه قلم به شکل خاص و هنرمندانه‌ای از زغال یا مداد سیاه برای ایجاد طرح‌ها به ویژه طراحی چهره‌ها استفاده می‌شود.

در تکنیک سیاه قلم سایه روشن‌های حرفه‌ای و شناخت تنالیته، نور و سایه از اهمیت بالایی برخوردار است و آثار هنری درخور توجهی از هنرمندانی که به این مهارت‌ها تسلط کامل دارند ارائه شده است. انتخاب مدل مناسب و عکس‌هایی با کیفیت بالا برای شروع نقاشی سیاه قلم بخش دیگری از این کار است و هرچه جزئیات مدل سیاه قلم واضح‌تر دیده شود، نتیجه نهایی طراحی با تکنیک سیاه قلم به طرز چشمگیری مطلوب‌تر خواهد بود.

از آنجا که در یادگیری تکنیک سیاه قلم تنها با طیف رنگ‌های سیاه، سفید و خاکستری کار می‌شود، هنرجویانی که در ابتدای مسیر یادگیری اصول نقاشی قرار دارند، علاقه بیشتری به این تکنیک نشان می‌دهند. بنابراین تمامی تمرکز خود را بر روی شناخت نور و تنالیته و همچنین و نحوه ترکیب‌بندی سایه روشن‌ها قرار خواهند داد.

طرح‌های سیاه قلم امروزه با تغییرات بسیاری از حیث نوع ابزارهای مورد استفاده و نحوه اجرا روبرو بوده است و تمامی این تغییرات حاصل ذوق و خلاقیت هنرمندانی بوده است که با اجرای تکنیک‌های خیره‌کننده، به این نوع از نقاشی‌های سیاه و سفید وسعت بخشیده‌اند.

در اجرای تکنیک سیاه قلم از تکنیک جزء به کل استفاده می‌شود. در حقیقت هنرمندان بجای استفاده از مدل زنده برای شروع طراحی، معمولاً با استفاده از یک نمونه عکس با کیفیت و اجرای طرح اولیه به اجرای تکنیک‌های سایه‌زنی بر روی طرح پرداخته و نتیجه کار با توجه به میزان دقت و صبری که در پیاده‌سازی مهارت خود به کار می‌گیرند مشخص خواهد شد.

لازم به ذکر است که چیزی به عنوان آموزش تکنیک سیاه قلم و یا بررسی جزئیات این تکنیک نقاشی به‌صورت آکادمیک و در دانشگاه‌های کشور وجود ندارد. در واقع به اعتقاد برخی از اساتید حوزه آکادمیک این تکنیک‌ها به‌صورت علمی توجیه‌پذیر نیستند، اما اجرای خلاقانه این سبک هنری از سوی جامعه غیر آکادمیک به خوبی پذیرفته شده و همواره در حال توسعه است.

معرفی ابزار سیاه قلم

ابزار لازم برای طراحی سیاه قلم چه ابزارهایی هستند؟ اگر قصد شروع طراحی سیاه قلم را دارید، در ابتدا باید با ابزارهای نقاشی سیاه قلم آشنا شوید و سپس با مشورت آموزگار خود اقدام به خرید اقلام مورد نیاز نمایید. در ادامه به بررسی ابزار مورد نیاز سیاه قلم خواهیم پرداخت.

• قلم موی سیاه قلم
• مداد کنته سیاه قلم
• پودر زغال سیاه قلم
• پودر دوده سیاه قلم
• پودر کف دریا سیاه قلم
• محو کن سیاه قلم
• مقوا نقاشی

قلم مو Brush

انواع قلمو به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی در سیاه قلم به کمک نقاش آمده تا بتواند سایه‌های مورد نیاز را که توسط پودر اذغال و پودر کف دریا ایجاد می‌شود بر روی تصویر محو کند. بدین منظور از قلم موهایی در سایزهای مختلف استفاده می‌شود که به شکل طبیعی یا مصنوعی قابل تهیه ‌است. قلم موهای باریک‌تر برای ایجاد خطوط باریک و ظریف و قلم موهای پهن‌تر برای ترسیم خطوط پهن‌تر در قسمت‌هایی که نیازی به ظریف کاری در محو کردن خطوط و سایه‌ها ندارد استفاده می‌شود.

مداد کنته Conte Pencil

مغزی به کار رفته در مدادهای کنته از جنس ذغال بوده که از لحاظ رنگبندی متنوع مغزی با مداد ذغالی که تنها به رنگ مشکی وجود دارد متفاوت است. یکی از ویژگی‌های بارز مداد کنته در آثار سیاه قلم نقوش مات و غیر شفافی است که بر روی سطح کاغذ نقاشی به جای می‌گذارد. این ویژگی بر خلاف سایر مدادهایی است که برای ترسیم خطوط براق و شفاف مورد استفاده قرار می‌گیرند.

ذغال Charcoal

برای ایجاد جلوه‌های ویژه در سبک‌های واقع گرایانه سیاه قلم استفاده از ذغال ضروری ‌است. ذغال در ایجاد طرح‌های پهن و وسیع کاربردی است که اثری سیاه و مخملی از خود به جای می‌گذارد. از ذغال به شکل‌های مختلفی مانند پودر ذغال (به‌صورت ترکیب شده با پودر کف دریا) ، شمش ذغال، مداد ذغالی و ذغال استوانه‌ای استفاده می‌شود.

پودر دوده Soot powder

پودر ذغال دارای ناخالصی هایی است که این ناخالصی ها ممکن است روی نتیجه کار تاثیر بگذارند، به همین دلیل در جاهایی که نیاز به ظرافت بیشتری است از پودر دوده استفاده می شود. برای مثال در روش سیاه قلم هایپررئال به منظور ظریفتر و تمیزتر کار کردن می توان از پودر دوده استفاده کرد. پودر دوده به لحاظ نرم بودن و خلوص بیشتر بسیار راحت تر حرکت می کند و سطح صاف تر و لطیف تری را هم به نقاش می‌دهد.

اما جالب است بدانید که دوده دارای خاصیت چربی است و به همین دلیل روی سطح به راحتی حرکت نمی‌کند. در نتیجه برای حرکت روان تر به یک مکمل دارد. این مکمل نقش یک کاتالیزور و روان کننده را برای دوده دارد. نام این کاتالیزور پودر کف دریا است.

پودر کف دریا 

پودر کف دریا به وفور در عطاری ها یافت می شود و سفید رنگ است. کف دریا در اصل ماده سفید رنگ و سبکی است که در اثر خشک شدن دو نوع ماهی مرکب به نام های سرپاور و خساک به وجود می‌آید. این دو ماهی در اعماق دریا زندگی میکنند و پودر حاصل از آنها حاوی کلسیم و مواد معدنی است که خاصیت خوراکی هم ندارد.

در تکنیک سیاه قلم از پودر کف دریا به منظور روان کننده حرکت دوده و همچنین به منظور رنگ سفید استفاده می‌کنیم. نتیجه‌ استفاده از پودر کف دریا در کنار دوده در نقاشی رسیدن به سطحی صاف و یکدست است.

محو کن Blending Stump

این ابزار همانند اسمی‌که دارد برای محو کردن سایه‌ها، خطوط و هر بخشی از اثر سیاه قلم که نیاز به محو شدن داشته باشد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مقوا

با فرض این که همه وسایل برای نقاشی با تکنیک سیاه قلم آماده باشد، ما نیاز به یک سطح خوب و مناسب برای ایجاد نقاشی داریم. معمولاً تکتیک سیاه قلم را روی مقوای اشتنباخ یا مقوای فابریانو ۲۵۰ گرم کار می‌کنند. سطح مقوا برای تکنیک سیاه قلم باید صاف باشد و درواقع برعکس آبرنگ که در آن نیاز به سطح بافت دار داریم، در تکنیک سیاه قلم به یک سطح صاف برای اجرای بهتر جزئیات نیاز داریم.

تکنیک های مرتبط با تکنیک سیاه قلم

به‌طور کلی در نقاشی‌های سیاه قلم از سه سبک رئالیسم،‌هایپر رئال و فتورئال استفاده می‌شود و آثار نقاشان در این حوزه هنری بر اساس یکی از این سبک‌ها خلق شده است.

تکنیک رئالیسم

در اواسط قرن 19 میلادی اصطلاح رئالیسم در هنر با تکیه بر نمایش اتفاقات محیطی بر اساس واقعیت توسط هنرمندان روی کار آمد. همانگونه که مشخص است واژه رئال به معنای واقعیت است و نقاشی‌های سیاه قلمی‌که بر اساس تکنیک رئالیسم خلق می‌شود به‌صورت انتزاعی و رمانتیسم ‌است.

در حقیقت نقاشی‌های رئالیسم هر آنچه که دیده و حس می‌شود را در معرض نگاه مخاطبان فعلی و آتی نقاشی قرار می‌دهد و مفهوم این نقاشی‌ها برای عموم مردم قابل درک است.

به‌عنوان مثال در نقاشی سیاه قلم رئالیسم از صورت یک انسان تمامی نسبت‌ها عیناً و بر طبق اصول آناتومی بدن یک انسان رعایت می‌شود و بدون در نظر داشتن سایه‌زنی‌ها و تکنیک‌های اجرای کار، دید واقعی از چهره را می‌توان از این سبک نقاشی برداشت نمود.

سبک فتورئال

سبک نقاشی فتورئال از ابتدای 1970 آغاز به کار کرد و در این سبک هنرمندان برای خلق آثار خود از عکس‌ها کمک می‌گیرند. فتورئال به معنای واقع‌گرایی مبتنی بر عکس بوده و در نقاشی‌هایی که بر اساس این سبک اجرا می‌شوند تمام جزئیات یک عکس با دقت بالا در تمام بخش‌های یک اثر نمایش داده می‌شود.

طرح‌های تکنیک سیاه قلم فتورئال با در بر داشتن همه ویژگی‌های یک نقاشی رئال یا واقع‌گرایانه باید از لحاظ نور، سایه و جزئیات اثر عیناً منطبق بر همان عکسی باشد که به‌عنوان نمونه نقاشی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

هنرمندان فتورئالیسم با نگاه به عکس‌های مختلف و در نظر داشتن همه جزئیات آن‌ها قادر به خلق آثار کاملاً واقعی هستند و نقاشی‌های فتورئال علاوه‌بر تکنیک سیاه قلم در سایر سبک‌های نقاشی هم کاربردی است.

با توجه به تأکیدی که بر مشابهت عکس و طرح سیاه قلم فتورئال وجود دارد، این آثار با منتقدان بیشماری رو برو هستند. به اعتقاد آن‌ها نقاشی که جزء به جزء بر اساس یک عکس ایجاد شده است کاری بیهود انگاشته می‌شود، چرا که دوربین عکاسی با دقتی فراتر از ذهن یک انسان قادر به ثبت همان تصویر ‌است.

اما این نوع مقایسه در برابر هنر یک نقاش که توانایی اجرای اصولی هنر خود را به شکل حیرت‌آوری در نقاشی فتورئال به نمایش می‌گذارد کاری بس اشتباه ‌است.

سبک هایپررئال

سبک هایپر رئال به معنای واقع‌گرایی افراط‌گونه در امتداد سبک رئال و فتورئال ایجاد شده است و در آن برای ترسیم جزئیات بسیار کوچک تصویر به شکل اغراق گونه‌ای عمل شده است. در یک نقاشی سیاه قلم‌هایپررئال شما قادر به دیدن اجزای یک تصویر همانند پرز‌های روی صورت، چین و چروک‌ها، بافت پوست، قطره‌های ریز آب و سایه روشن‌های بسیار ظریف و جزئی خواهید بود.

هنرمندان هایپررئالیسم چندین قدم فراتر از هنرمندان سبک فتورئالیسم پیش رفته‌اند و این سبک جزئی نگر را با نگاهی متمایز گسترش داده‌اند.

آثار هایپررئالیسم با مهارت وصف‌نشدنی صاحبان اثر که زاییده بینش و درک هنری بسیار بالای آن‌ها ‌است، مرز بین واقعیت و هنر را به گونه‌ای تغییر داده‌اند که با تماشای این آثار چیزی ورای یک تصویر واقعی را مشاهده خواهید کرد. یک هنرمند هایپررئالیسم در گسترش جزئیات عکس و ایجاد تغییر در رنگ‌ها و سایه‌ها تا جایی پیش می‌رود که اثری منحصربه‌فرد به وجود آورد.

اثری که نمی‌توان آن را کپی برداری از عکس نامید، چرا که نقاش‌هایپررئال تکنیک سیاه قلم با پردازش اجزای تصویر در ذهن خود به بهبود شفافیت و وضوح تصویر می‌پردازد و برای نشان دادن قدرت تجسم بالای خود در نمایش جزئیات اثر، از عکس‌های خاص و پر کار استفاده می‌نماید. نتیجه این فرایند اغراق‌گونه، یک تصویر با وضوح بسیار بالا و دقیق است که در عین واقعی بودن تمایز هنرمندانه‌ای از تصویر اولیه دارد.

تکنیک‌هایی نقاشی مرتبط با تکنیک سیاه قلم

شیوه‌های تصویرگری و ترسیم نقوش خلاقانه در طول تاریخ بر اساس تکنیک‌های مختلفی از نقاشی متغیر بوده است و هر هنرمند برای خلق آثار مصور خود و پیاده‌سازی آن‌ها بر روی کاغذ و یا بوم از یک تکنیک خاص نقاشی پیروی کرده است. تفاوت تکنیک‌ها بر اساس ابزارها و مواد مورد استفاده در نقاشی و همچنین ایده‌های ذهنی است که مبنای خلق آثار نقاشی قرار می‌گیرد.

با بررسی ویژگی انواع تکنیک‌های نقاشی و ابزارهایی که در هر یک از این روش‌ها مورد استفاده هنرمندان قرار می‌گیرد به چند تکنیک رایج نقاشی که شباهت‌هایی به سیاه قلم و ابزارها و تکنیک‌های اجرایی در آن دارد برخورد می‌کنیم. در ادامه به معرفی برخی از تکنیک‌های نقاشی مرتبط و مشابه با سبک سیاه قلم می‌پردازیم:

1- نقاشی با مداد

نقاشی با مداد یکی از ابتدایی‌ترین تکنیک‌های نقاشی به‌شمار می‌رود که مبنای اجرایی آن بر اساس طراحی اولیه چهره یا مدل نقاشی طبق تناسبات موجود در تصویر یا مدل مورد نظر ‌است.

به منظور اجرای این نوع نقاشی از مداد و گرافیت استفاده می‌شود و طراحی چهره با مداد می‌تواند مبنای طراحی‌ها و سایه پردازی‌های سیاه قلم قرار بگیرد. هنرجویانی که در پی یادگیری تکنیک سیاه قلم هستند در ابتدا ملزم به دانستن اصول اولیه و تکنیک‌های نقاشی با مداد هستند. اما طرحی که در سبک سیاه قلم ایجاد می‌شود تیرگی‌های بیشتری نسبت به طرح‌های ایجاد شده با مداد دارد.

2- نقاشی با ذغال

یکی از ابزارهای ایجاد طرح و نقش‌ها در زمان انسان‌های نخستین ذغال بوده که از آن برای نقاشی کردن بر روی هر سطحی استفاده می‌نمودند. امروزه هنرمندان بسیاری برای ایجاد طرح‌های واقع‌گرایانه از ذغال و یا ترکیب آن با ابزارهای دیگر استفاده می‌کنند.

انسان‌های نخستین برای تولید ذغال از سوزاندن چوب درختان کمک می‌گرفتند، اما امروزه به لطف ابزارهای متنوعی که برای نقاشی با ذغال تولید شده است نقاشان تکنیک سیاه قلم می‌توانند از مداد ذغالی، ذغال بید و یا قلم ذغال استفاده نمایند. هنرجویان بسیاری به دلیل سرعت بالای نقش آفرینی توسط ذغال به این سبک از نقاشی علاقه‌مند هستند.

این نوع نقاشی و نقاشی‌های تکنیک سیاه قلم از حیث نوع ابزارهای مورد استفاده با یکدیگر مشترک هستند.

3- نقاشی با قلم و جوهر

به منظور ایجاد نقاشی‌های هوشمندانه با قلم و جوهر ابتدا باید طرح اولیه با استفاده از یک مداد و به آرامی بر روی سطح مورد نظر ایجاد شود، سپس توسط یک خودنویس یا قلم فلزی با جوهر سیاه سایه‌های موجود در تصویر را به آرامی و همراه با خطوط و‌هاشورهای هدفمند پر رنگ نمود.

این تکنیک سایه زنی با قلم و جوهر با الهام گرفتن از سوژه اصلی می‌تواند حس خوبی از واقعیت تصویر را به بیننده منتقل نماید. ارتباط بین این تکنیک نقاشی و سبک سیاه قلم را می‌توان در مهارت سایه‌زنی و ایجاد بافت در تصویر جستجو نمود. مضاف بر آنکه در هر دو تکنیک اثری از رنگ‌آمیزی وجود ندارد و تنها با استفاده از رنگ‌بندی سیاه، سفید و خاکستری به خلق هنرهای ماندگار پرداخته می‌شود.

در هنر نقاشی با تکنیک سیاه قلم طرح‌های دو بعدی و خلاقانه‌ای به‌صورت سیاه و سفید و بدون هیچگونه رنگ‌آمیزی خلق می‌شود که یادگیری این سبک خاص نقاشی تنها با آموزش اصولی و تمرین و تکرار بسیار زیاد میسر می‌شود. سیاه قلم یکی از تکنیک‌های هنرهای بصری به شمار می‌رود که آثار تاثیرگذار و مفهومی بسیاری با استفاده از این هنر دلنشین توسط هنرمندان خلق و ماندگار شده است.

واژه رایج سبک سیاه قلم از زمان استاد کمال الملک رواج پیدا کرد و شاگردان او با ترکیب ذغال و مل طرح‌های سیاه و سفید را با عنوان سیاه قلم بر روی بوم ایجاد می‌نمودند. امروزه طرفداران این نوع نقاشی با استفاده از انواع ابزارهای متنوعی مانند مدادهای کربنی، مدادهای ذغالی، مدادهای کنته و گرافیت که عموماً در دسترس است به خلق آثار زیبایی می‌پردازند و بعضاً از همین طریق به کسب درآمد و کارآفرینی در این حوزه مشغول شده‌اند.

فراگیری اصول تکنیک سیاه قلم، ایده‌پردازی‌های خلاقانه و انتخاب سوژه‌های پرکار و ظریف در این حیطه موجب خلق آثار سیاه قلم‌هایپررئالیسمی شده است که در نمایش جزئیات و ظرافت سوژه بسیار فراتر از واقعیت‌های موجود در مدل عمل می‌کند.

آثار سیاه قلم مریم منصوری

مریم منصوری آثار قابل توجهی با تکنیک سیاه قلم خلق کرده است. از جمله این آثار می توان به موارد زیر اشاره نمود :

پرتره سیاه قلم استاد شهریار

پرتره سیاه قلم استاد هوشنگ ابتهاج

پرتره سیاه قلم استاد شهرام ناظری

پرتره سیاه قلم استاد فریدون مشیری

پرتره سیاه قلم استاد رسام عربزاده

پرتره سیاه قلم استاد اخوان ثالث

در انتها امیدواریم که از مقاله تکنیک سیاه قلم لذت برده باشید.